Λογοτεχνία και Ιδεολογία

Το 1979 κυκλοφόρησε από τον Καστανιώτη το πρώτο μου βιβλίο. Ήταν το παραμύθι «Κάποτε στην Ποντικούπολη» και ως θέμα του είχε την απεργία των εργαζομένων (ποντικιών) σε ένα εργοστάσιο τυριών.
Ήταν ένα βιβλίο που πολύ συζητήθηκε. Όχι μόνο και τόσο γιατί ήταν μια πολύ όμορφη και ακριβή έκδοση (το πρώτο παιδικό βιβλίο που κοστολογήθηκε… 250 δρχ), ούτε μόνο και τόσο για τις εντυπωσιακές εικόνες του πρωτοεμφανιζόμενου ως εικονογράφου, Αντώνη Καλαμάρα. Αλλά κυρίως λόγω του θέματός του. Αντιρρήσεις εκφράστηκαν από εκπροσώπους διαφόρων πολιτικών πεποιθήσεων για το κατά πόσο είναι πρέπον να μιλά κανείς στα παιδιά για θέματα τέτοιου είδους όπως η απεργία. Διαμαρτυρίες και καταγγελίες δημοσιεύτηκαν σε έγκυρα πολιτικά περιοδικά. Με κατηγορούσαν πως μαθαίνω στα παιδιά αντικοινωνικές συμπεριφορές. Αλλά και αρκετοί ήταν κι εκείνοι που πίστευαν –μαζί με μένα- πως «… Σ΄ ένα παιδί μπορείς να τα λες όλα. Από τα παιδιά δεν πρέπει τίποτε να κρύβει κανείς με τη δικαιολογία πως είναι μικρά κι είναι νωρίς γι΄ αυτά να ξέρουν –τι θλιβερή κι άτυχη σκέψη!» (Φ. Ντοστογιέφσκι ¨Ο Ηλίθιος¨)
Πίστευα πως ένας συγγραφέας είτε γράφει για μεγάλους, είτε για παιδιά, πάντα πρέπει τα κείμενά του να διαπνέονται από την ιδεολογία του. Και την επιλογή των θεμάτων του ένας συγγραφέας την κάνει (συνειδητά ή αυθόρμητα) σύμφωνα με την ιδεολογία του. Όπως άλλωστε έχει πει και ο Παντελής Καλιότσος «Ο συγγραφέας που γράφει για παιδιά μπορεί να λογοκρίνει τις λέξεις του, όχι όμως και τα θέματά του».
Ναι, πιστεύω μου ήταν –και είναι- πως τα παιδιά είναι πολίτες του κόσμου. Και σαν τέτοιοι δέχονται τα μηνύματά του, επηρεάζονται από τις συνθήκες του, δημιουργούν και αυτά, είτε το θέλουμε είτε όχι, τις απόψεις τους και τις κρίσεις τους.
Εκείνη την εποχή –αμέσως μετά την μεταπολίτευση- η πολιτικοποιημένη σκέψη ήταν εν ενεργεία και ασφαλώς δεν ήμουνα μήτε ο μόνος, ούτε και ο πρώτος που είχε γράψει παιδικό βιβλίο βασισμένο στην αριστερή ιδεολογία του (πρόχειρα και ενδεικτικά αναφέρω τη Ζέη, τη Σαρρή, τη Μάρα)
Στα χρόνια που ακολούθησαν η παιδική λογοτεχνία άνθισε και ποσοτικά και ποιοτικά, άρχισαν να δημοσιοποιούνται αναλύσεις των έργων της. Αλλά καθώς η πολιτικοποιημένη σκέψη υποχωρούσε και γρήγορα, σχεδόν ολοκληρωτικά, αντικαταστάθηκε με την κομματική τοποθέτηση, οι αναλύσεις των έργων μένανε μόνο στη θεματική τους και στην τεχνική τους. Κανένας μελετητής ή κριτικός δεν ανέλυε την ιδεολογική τοποθέτηση του κειμένου. Κι όταν πια φτάσαμε στον αφορισμό «δεξιά και αριστερά το ίδιο είναι», τότε πλέον όλοι μας λησμονήσαμε τη στενή σχέση που συνδέει το πιστεύω μας με το έργο μας.
Αλλά ο συγγραφέας δεν πρέπει να ξεχνά την ιδεολογία του όπως βέβαια και τους τρόπους που αυτή υιοθετεί για να εφαρμόσει τα οράματά της.
Από αυτή –αλλά και όχι μόνο- τη σκοπιά θεωρώ ιδιαιτέρως επίκαιρο το βιβλίο «Μιλώντας στα παιδιά μου για την Αριστερά» του Henri Weber (μετάφραση: Νίκη Μίγγα, επιμέλεια: Έφη Αμιλήτου – Δήμητρα Τουλάτου. Εκδόσεις Πόλις).
O Weber μέλος του γαλλικού Σοσιαλιστικού Κόμματος, με έντονη πολιτικοποιημένη δράση, είχε την φαεινή ιδέα να γράψει ένα κείμενο που παρουσιάζει τις διαφορές Δεξιάς και Αριστερής πολιτικής σκέψης και πράξης με τρόπο πολύ απλό, τόσο απλό ώστε να γίνει κατανοητός από τον απλό πολίτη, ακόμα και από ένα έφηβο. Άλλωστε με τη μορφή συζήτησης του συγγραφέα και των δυο παιδιών του, οι προβληματισμοί καταγράφονται στο εν λόγω βιβλίο.
Ο Weber επισημαίνει : «… η αριστερά και η δεξιά δεν είναι παγιωμένες πραγματικότητες, τις οποίες θα μπορούσαμε να περιγράψουμε μια γι απάντα. Είναι πραγματικότητες που εξελίσσονται μέσα σε έναν κόσμο που και ο ίδιος αλλάζει».
Τόσο ως άτομο, όσο και ως συγγραφέας ποτέ δεν έκρυψα την αριστερή μου τοποθέτηση, όπως και ποτέ δεν εντάχθηκα σε κάποιο συγκεκριμένο κόμμα. Θέλησα να κρατήσω την ανεξαρτησία μου, έτσι ώστε να μπορώ κι εγώ (στο μέτρο του δυνατού) να εξελίσσομαι μέσα σε έναν κόσμο που και ο ίδιος αλλάζει .
Αλλά αυτό δε σημαίνει πως δεν αποδοκίμασα έργα με αριστερή τοποθέτηση που όμως δεν ήταν ποιοτικά ως προς τη λογοτεχνική τους ταυτότητα. Όπως επίσης και υποστήριξα έργα που αν και με δεξιά τοποθέτηση, είχαν άρτια λογοτεχνική ενσάρκωση.
Θέλω να δύνεται η ευκαιρία στους αναγνώστες –και κυρίως σε αυτούς που είναι παιδιά ή έφηβοι- να προβληματίζονται πάνω στις ιδεολογικές προσεγγίσεις των ζητημάτων που τους απασχολούν και μόνοι τους κάποια στιγμή να τοποθετούνται.
Αλλά είναι νομίζω ευθύνη όλων όσων από εμάς ασχολούνται με τη λογοτεχνία και κυρίως την παιδική / εφηβική, να μην ξεχνάμε πως ακόμα και σήμερα –ή πιο σωστά- κυρίως σήμερα, την εποχή της παγκοσμιοποίησης, πως υπάρχει πάντα ο διαχωρισμός δεξιάς και αριστερής σκέψης και πράξης.
Ο ίδιος ο Weber κλείνει τη συζήτηση με τις δυο του κόρες ως εξής: «Η αριστερά είναι η μαμμή της δημοκρατίας. Είναι μια δύναμη που επαγρυπνά διαρκώς ώστε να μη θιγεί η δημοκρατία και είναι έτοιμη κάθε στιγμή να κινητοποιηθεί για να την υπερασπιστεί* που μεριμνά για το δυνάμωμα, την επέκταση και την εμβάθυνσή της. Η δεξιά είναι η δύναμη που φοβάται ότι αυτή η τάση εξισωτισμού θα έχει δυσμενείς επιπτώσεις στην ελευθερία, την αυτονομία των ατόμων (και όχι μόνο για τα προνόμια των κατεχόντων). Είναι συνεπώς αυτή που νοιάζεται για την υπεράσπιση των ατομικών ελευθεριών ενάντια στους καταναγκασμούς που επιβάλλονται από την πορεία προς όλο και περισσότερη πραγματική ισότητα».
Ειλικρινά θα ήθελα να υπήρχε ένα αντίστοιχο βιβλίο, γραμμένο με τρόπο απλό, αλλά και με διάθεση κατανόησης της αντίθετης άποψης, που ως τίτλο του θα είχε «Μιλώντας στα παιδιά μου για τη Δεξιά»
Ίσως τότε το αίτημά μου να κατανοούν οι αναγνώστες την ιδεολογική τοποθέτηση του κειμένου να μπορούσε με περισσότερη σαφήνεια να χρησιμοποιηθεί και από αυτούς που γράφουν και από αυτούς που κρίνουν και μελετάνε την παιδική / εφηβική λογοτεχνία.. Και –γιατί όχι;- να γίνει μια συζήτηση σχετικά με την δεξιά ή αριστερή ιδεολογική τοποθέτηση ακόμα και συγγραφέων κλασικών, όπως για παράδειγμα ο Άντερσεν και ο Κάρολ, ο Εξυπερύ, μα και ο Αίσωπος.

(δημοσιεύτηκε με τον τίτλο "Ιδεολογία και βιβλίο για παιδιά" στο περιοδικό ΔΙΑΒΑΖΩ, τεύχος Νο 468, Νοε. 2006)